Historia obecnej wsi Kożany ściśle jest związana z miasteczkiem Suraż. Osadnictwo tych ziem dokonało się poprzez napływ ludności pochodzenia ruskiego w XI wieku. Gród Suraż został zbudowany przez książąt ruskich i pełnił funkcję ośrodka administracyjnego Księstwa ruskiego ziemi Bielskiej i Drohickiej. Fortyfikacją przyboczną Suraża 15 km na wschód były Kożany. Z przekazu osób starszych wynika, że Kożany istniały jako miasteczko. Ludność zajmowała się rolnictwem, rybołówstwem oraz drobną wytwórczością. Funkcjonowała garbarnia (obecnie posiadłość Matwiejczuka Teodora), stąd pochodzi nazwa miejscowości od „koży” tzw. skóry. Istniała również cerkiew na prawym brzegu rzeki Mieńki, natomiast cmentarz znajdował się w miejscu gdzie obecnie stoi cerkiew. W 1241 roku Suraż został zniszczony przez tatarów, taki sam los spotkał Kożany. Tatarzy doszczętnie spalili wsie, a ludność zamieszkującą te tereny zabili. Następną wzmianką o cerkwi w Kożanach jest informacja, że została zbudowana przed 1558 rokiem. Podczas pomiary włócznej wspomniano o półwłóczku ziemi należącej do cerkwi św. Jerzego.
Pierwszą cerkiew w miejscu gdzie stoi obecna zbudował Maciej Lewicki – cześnik Podlaski, właściciel dóbr Kożańskich w 1621 roku. Parafia funkcjonowała jako unicka. W 1664 roku było 278 wiernych. Podczas wizytacji dziekana w 1780 roku podano liczbę rodzin z miejscowościami należącymi do parafii: Kożany – 14, Dorożki – 30, Pańki – 5, Złotniki – 25, Czerewki – 15. Poprzez niedbalstwo parocha Antoniego Kowalewskiego budynek świątyni popadł w ruinę. Kolatorzy bracia Łęscy, właściciele Kożan chociaż byli rzymsko-katolikami pobudowali nową świątynię w 1779 roku. Zgodnie z zarządzeniem carskim z 6 grudnia 1829 roku rozwiązano część unickich parafii m.in. w 1835 roku w Kożanach. Część wiernych przydzielono do Ryboł, a większość do Suraża. W 1873 roku proboszcz parafii w Rybołach ks. Głowacki postanowił przenieść cerkiew na cmentarz w Rybołach. Świątynie rozebrano pod osłoną nocy z powodu strachu przed buntem i przewieziono. Zabrano ikony przedstawiające Kożańską Matkę Bożą, św. Jerzego oraz dzwony. Na placu gdzie stała świątynia w Kożanach stał uschnięty dąb. Z przekazów ustnych zachowała się pewna historia o budowie ówczesnej cerkwi. Ludzie, którzy mieszkali w Kożanach powiedzieli: „Jeżeli uschnięty dąb wróci do życia zbudujemy nową cerkiew.” Tak się też stało i ówczesna świątynia, która stoi w Kożanach została wzniesiona w latach 1883-1886 w ramach parafii w Surażu przy proboszczu ks. Mikołaju Wiesiołowskim.
„Kożańską parafię jako samodzielną erygowano 29 kwietnia 1905 roku. Rok 1915 był dramatyczny dla wiernych z powodu „bieżeństwa” i wysyłki ludzi w głąb Rosji. Życie parafialne zamarło. Dzwony zostały zatopione w zatoce Hruszki rzeki Narew. Rodzina Oleksiuków z Kożan zabrała na tułaczkę ikonę Kożańskiej Matki Bożej. Dotarli do osady Dziwowka w Saratowskiej guberni. Ikonę umieszczono w cerkwi w Jakatierynowce. Rewolucja i wojna w Rosji wygnała ludzi z powrotem. Oleksiukowie wraz z ikoną również powrócili do domu. Ciężko, głodno i biednie odradzało się życie parafian z Kożan. Obecna cerkiew jest pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego.”
Na terenie parafii znajdują się trzy kaplice. Kaplica w Kożanach znajduje się na źródełku u stóp wzgórza cerkiewnego. Woda w źródełku jest święcona m.in. w trakcie święta Chrztu Pańskiego. Kaplica w Złotnikach zbudowana przez jednego z mieszkańców wsi Joachima Wojciuka i poświęcona 28 sierpnia 1894 roku. Budowniczy został nagrodzony arcypasterskim błogosławieństwem. Kaplica w „świętym miejscu” znajduję się w pańkowskim lesie. Wydarzył się tam cud nad granica włości Kożańskich w 1780 roku. 16 letni młodzieniec o imieniu Mateusz był bronowółką u pani Stolnikowej Barbary z Runiewiczów Stefanowej Niewiadomskiej. Woły pasąc się z pastuszkami, gdy im dało się widzieć obraz we Trzech Osobach, pod nogami miesiąc „księzyć”. Mateusz zapytał: A gdzie ten obraz? Pokażcie mi. A ten Mateusz wziąwszy za nogę skakał, różne sztuczki wyrabiał na tym miejscu. Zaraz odjęło mu rękę i nogę, chorował więcej tygodnia i zmarł. Po tym zdarzeniu wybudowano kapliczkę i umieszczono w niej kopię obrazu Matki Bożej Poczajewskiej namalowany na jedwabiu. Obraz przetrwał dwa pożary kaplicy oraz był słynący łaskami. Kolejną kaplicę wzniósł Teodozy Zdanuczyk z Paniek. Główne uroczystości odbywają się 4 listopada na święto Kazańskiej ikony Matki Bożej oraz 21 lipca od roku 1999. Przedtem uroczyste nabożeństwo było 21 września w święto Narodzenia Bogurodzicy, potem procesja wiernych wyruszała do cerkwi w Kożanach.
Proboszczowie parafii:
- śp. ks. Mikołaj Wiesiołowski
- śp. ks. Mikołaj Lebiediew
- ks. Jan Sezonow
- śp. ks. Grzegorz Ostaszewski
- ks. Anatol Siegień
- śp. ks. Jerzy Osipowicz
- ks. Jan Troc
- ks. Jan Karpiuk
- ks. Roman Kiszycki
- ks. Jan Kojło
Źródła i informacje:
- „Zapomniane dziedzictwo” ks. G. Sosna i matuszka A. Troc
- Wspomnienia śp. Włodzimierza Pawluczuka
- „Pięć wieków ziemi Juchnowieckiej” Józef Maroszek
Opracowanie:
Józef Jaroszuk ze Złotnik